X jest dwudziestą siódmą literą hiszpańskiego alfabetu. Jest też jedną z liter najrzadziej w kastylijskim używanych, przynajmniej jeśli chodzi o leksykę. Mogłoby się więc wydawać, że nie będzie nastręczać problemów uczącym się języka Cervantesa; tym bardziej, że przecież znamy ją z własnego abecadła. Ale pozory mogą mylić, dlatego lepiej przyjrzeć się iksowi nieco dokładniej 🙂

Historia litery X w języku hiszpańskim

Litera X (po hiszpańsku la equis, bo w kastylijskim wszystkie litery są rodzaju żeńskiego, tak jak samo słowo litera – la letra) dotarła do hiszpańskiego oczywiście z łaciny. Przez długi czas była ostatnią literą alfabetu, dopóki nie dołączono do niego znaków Y oraz Z, zapożyczonych z greki i potrzebnych nota bene do zapisywania przejętych z tego języka słów.

Aż do XIX wieku X (iks) w hiszpańskim był znakiem graficznym różnych głosek! Na początku zapisywał dźwięk /sh/ (czytaj jak polskie sz), który był bardzo często występującą w średniowiecznym hiszpańskim głoską. Ale w XVI wieku kastylijski zaczął przechodzić przez szereg zmian, m.in. fonetycznych, a głoska /sh/ ewoluowała w dźwięk /jota/ (czytaj hota). Wymowa uległa zmianie ale zapis nie i przez kilkanaście kolejnych dziesięcioleci X w piśmie mógł oznaczać zarówno dźwięki /sh/ jak i /jota/.

Najlepszym przykładem i materiałem do badań w tym temacie jest najsłynniejsze dzieło hiszpańskiej literatury: Don Kichot, czyli El ingenioso hidalgo don Quijote de la Mancha. Na okładce pierwszego wydania z 1605 roku imię bohatera to Don Quixote, pisane przez X. We współczesnych hiszpańskich wydaniach tytułowy hidalgo pisany jest już przez J (jota) – don Quijote. Obrazuje to dobitnie, że w XVII-wiecznym kastylijskim litera X stanowiła już głównie zapis dźwięku /jota/. Jednocześnie ciekawostką pozostaje, że w języku polskim bohater Cervantesa to Don Kichot czytany jako /don kiszot/, przez SZ, a mamy nawet wyrażenie „być donkiszotem” gdzie pisownia dosłownie odzwierciedla brzmienie imienia szalonego hidalga. Czy jest to tylko wpływ francuskiego, przez który to język prawdopodobnie pierwsze wydania powieści Cervantesa dotarły do Polski? Być może nie. Są powiem badacze, którzy twierdzą, że na początku i hiszpański Don Quixote był /don kiszotem/ a zawarty w jego imieniu X wciąż jeszcze zapisywał dźwięk /sh/. W końcu Cervantes żył na przełomie XVI i XVII wieku, w samym środku transformacji językowej.

Tak czy inaczej powieść Cervantesa pełna jest słów pisanych przez X, które i w dzisiejszym i w ówczesnym hiszpańskim wymawiane były z /jotą/: exercicio (ejercicio), se dexa (se deja), me quexo (me quejo), no dexaria (no dejaría), exercitarse (ejercitarse), encaxe (encaje), Alexandro (Alejandro), desdixelle (le desdijese) – to przykłady z zaledwie kilku pierwszych stron utworu.

Dopiero w 1815 roku Hiszpańska Akademia Królewska do spraw języka (Real Academia Española – RAE) uznała, że litera X powinna oddawać tylko i wyłącznie dźwięk /ks/ a wyrazy, w których słychać głoskę /jota/ należy pisać przez J. Ale nie wszyscy chcieli się na to zgodzić.

Współczesna wymowa X w języku hiszpańskim

Ucząc się współczesnego hiszpańskiego słyszymy zatem najczęściej, że X – equis – zapisuje i wyraża dźwięk /ks/, podobnie jak w języku angielskim czy polskim. Jest tak niewątpliwie, ale jest to zarazem pewnego typu uproszczenie. Ze względu bowiem m.in. na swoją historię X przyjmuje w hiszpańskim kilka różnych brzmień.

W środku i na końcu wyrazu X faktycznie brzmi jak /ks/:
– léxico /leksico/ – słownictwo,
– sexto /seksto/ – szósty,
– taxi /taksi/ – taksówka,
– examen /eksamen/ – egzamin, sprawdzian,
– Félix /feliks/ – Feliks,
– dúplex /dupleks/ – domek szeregowy,
– exagerar /eksaherar/ – wyolbrzymiać, przesadzać.

Na początku wyrazu też powinien, ale ze względu na naturalną ekonomię języka dźwięk /ks/ upraszcza się do dźwięku /s/:
– xilófono /silofono/ – cymbałki,
– xenofobia /senofobia/ – ksenofobia,
– xenón /senon/ – pierwiastek ksenon.

No i jest jeszcze México (czytaj /mehico/)

Kiedy w 1815 roku Hiszpańska Akademia Królewska odpowiedzialna za język kastylijski uznawała, że wyrazy zawierające dźwięk /jota/ należy pisać przez J, Meksyk po hiszpańsku pisano nadal przez X. Sprawa miała podłoże historyczne. Sama nazwa Meksyk pochodzi z języka Azteków. Rdzenna ludność nazywała swoje ziemie Méshico /mesziko/, co w czasach podboju Ameryki Hiszpanie zapisali jako México – bo X był wówczas zapisem głoski /sh/ powoli ewoluującej w dźwięk /jota/. Zmiany fonetyczne zrobiły z /mesziko/ – /mehiko/, ale zapis pozostał ten sam – z iksem. Przez kolejne stulecia nazwę kraju zapisywano México, wymawiając jednocześnie /mehiko/. Aż do XIX wieku kiedy RAE nakazała pisownię Méjico, przez J.

X w nazwie był dla mieszkańców Meksyku nie tylko oczywistością ale wręcz znakiem tożsamości. Nawiązywał wszak do azteckich korzeni. Ponadto nakaz pisania nazwy Meksyk przez J pojawił się w samym środku walki kraju o niepodległość. Tym bardziej mieszkańcy kolonii sprzeciwiali się usunięciu iksa z ich nazwy i nigdy do końca nie zgodzili się na zmianę jej zapisu. Dla Meksykanów Meksyk musiał mieć X, nie J.

Przez ponad 150 lat jedyną poprawną pisownią nazwy Meksyk po hiszpańsku był zapis Méjico, z J. W 1992, pod dużą presją ze strony Meksyku, RAE (Hiszpańska Akademia Królewska do spraw języka) uznała, że nazwę Meksyk można pisać po hiszpańsku zarówno przez X – México – jak i przez J – Méjico, podkreślając jednocześnie, że preferuje zapis przez J. I dopiero w 2001 roku oficjalnie przyznano, że Meksyk po hiszpańsku należy pisać przez X, aby zachować historyczną ciągłość nazwy i ująć w niej tożsamość meksykańskiego ludu. Jednocześnie wymowa nazwy kraju wciąż pozostawała taka sam – /mehiko/.

I tak jest w kastylijskim kilka wyjątków kiedy litera X wcale nie brzmi jak /ks/ ani nawet jak /s/ ale jak /jota/. Są to głównie toponimy o historii podobnej to nazwy México. Wśród nich najbardziej znane są Oaxaca – miasto w Meksyku – oraz Texas, jeden ze stanów USA, w których X należy czytać jako /jota/: /oahaka/ i /tehas/. Podobne sytuacje mogą się zdarzyć z imionami i nazwiskami, np. Ximena (czytaj /jimena/) czy Ximénez (czytaj /jimenez/).

Wymowa X w różnych regionach Hiszpanii

Na koniec warto wspomnieć, że w samej Hiszpanii X również może być różnie wymawiany. Pamiętajmy, że na Półwyspie Iberyjskim współżyje kilka języków a niektóre regiony są dwujęzyczne. W nazwach geograficznych zazwyczaj rządzić będą jednak języki regionalne, bo toponimy często oddają historyczne, oryginalne nazwy. Podobnie będzie z lokalnymi wersjami imion oraz nazwisk.

I tak w Katalonii X często wymawiany jest jak /sh/. Xavier to /szabier/ a miejscowość Creixell to /kreiszel/. Nazwisko Cuixart czytamy jako /kuiszart/.

Podobnie ma się sprawa z galicyjskim. Tam również X oznacza dźwięk /sh/. Malownicza Muxía to /muszija/, imię Xurxo czyta się /szurszo/ a jakubowy rok święty to ano santo xacobeo /ano santo szakobeo/.

Pozostają jeszcze nazwy i imiona, które spotkać możemy w baskojęzycznej części Półwyspu. Tam częstym połączeniem są litery TX. Mamy np. znane nazwisko i miejscowość jednocześnie Etxebarri, popularne imię Patxi a nawet kiełbaskę z Kraju Basków zwaną txistorra. TX zgodnie z baskijską wymową to zmiękczona głoska /cz/, tak jak kastylijska litera CH. A więc /eczebarri/, /paczi/ i /czistorra/, która swoją drogą w skastylizowanej wersji to chistorra, co powinno nam ułatwić zapamiętanie wymowy 😉

Korzystałam z RAE, BBC, Wikipedii i Wikisource